Eva van Florestein
Er is een pittige discussie gaande over etnisch profileren. De anti hetze: iedereen die een ander kleurtje heeft dan blank moeten we in bescherming nemen tegen de boze witte man. De boze witte man is een racist…. De pro hetze: statistieken wijzen uit dat wetsovertreders en gewelddadige types nu eenmaal vaker voorkomen in de gekleurde doelgroep. Wel handig als je als handhaver je tijd nuttig wil besteden…
Het is een cliché maar de waarheid vinden we weer in het midden. Want hoe werkt etnisch profileren eigenlijk en wat kun je ermee als je dat weet?
Hoe werkt het brein bij ervaren van situaties?
Hoe wij een situatie ervaren is in hoge mate afhankelijk van de programmering van ons brein.
Onze interne voorstelling van een situatie wordt namelijk voorafgegaan door een snel en efficiënt proces dat grotendeels onbewust plaatsvindt: we ontvangen prikkels, verwerken deze tot een interne voorstelling en geven ze, afhankelijk van onze stemming en lichamelijke conditie terug in de vorm van gedrag. Deze ogenschijnlijk tijdrovende keten van gebeurtenissen voltrekt zich in een fractie van een seconde.
Dat kan alleen zo snel doordat het onbewuste gebruik maakt van – in het verleden- voorgeprogrammeerde bouwstenen waarmee wordt beoordeeld welke informatie kan worden weggelaten, vervormd of gegeneraliseerd. Het onbewuste proces gebruikt ook veel associaties uit het verleden om taken in het heden heel snel te kunnen uitvoeren. Dat is mooi maar het onbewuste werkt associatief en het kan zijn dat het onbewuste nog werkt met primitieve uitgangspunten of eerdere ervaringen die NU niet (meer) aan de orde zijn. Een voorbeeld is etnisch profileren; een gevoelig onderwerp maar je kunt beter accepteren hoe het werkt dan ontkennen dat het gebeurt. Daarna kunnen we bepalen wat nuttig is en wat niet.
Twee benaderingen van etnisch profileren
- Ons primitieve brein heeft er millennia over gedaan om te worden wat het nu is. Het grootste deel van die tijd verkeerde de mens in omstandigheden die heel anders waren dan nu. Zo was een mens die er anders uitzag van een andere stam of groep en daarmee direct een potentieel gevaar (lees: angst).
Dit geldt voor álle mensen, ongeacht hun kleur. Bij gevaar activeert ons brein (met name de amygdala) dan allerlei processen in het lichaam waardoor we waakzaam en alert zijn. Deze stress maakt vervolgens dat we handelen op een wijze die minder doordacht is, we handelen intuïtief. Door dit te weten kun je primitieve reacties beter beheersen. Uit onderzoek is ook gebleken dat veelvuldige omgang met een groep die ‘vijandig aanvoelt’ ook leidt tot het oplossen van primitieve angsten. - Ons onbewuste gebruikt herinneringen en ervaringen om bepaalde situaties in te schatten en ons gedrag daarop af te stemmen. Als je slechte ervaringen hebt met een bepaalde bevolkingsgroep of type mens dan zal je daar bewust én onbewust rekening mee houden. En dat is een deel van het professionele gedrag van een handhaver (lees politieagent of BOA). Als het doorschiet wordt het onprofessioneel. De grens is lastig precies te bepalen maar het is goed te weten dat er véél meer onbewust bepaald wordt dan je denkt. Stel jezelf telkens de vraag: Waarom gedraag ik me zoals ik doe?
Het gevaar van onbewuste associaties
Weet dus dat onze waarneming sterk beïnvloed wordt door onbewuste associaties.
Daardoor kunnen verschillende mensen anders reageren op eenzelfde voorval. En om die reden lopen waarnemingen van getuigen vaak uiteen. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat iedereen de werkelijkheid op zijn of haar eigen manier vertaalt naar ervaringsachtergronden. Zo ontstaat er een interpretatie van het wereldbeeld: een eigen versie van wat zich heeft voltrokken. Hier zijn sterke voorbeelden van. Een Amerikaans onderzoek toont bijvoorbeeld aan dat een telefoon in de hand van een donkergekleurde man éérder en vaker wordt aangezien voor een wapen dan bij een blanke. Dat beïnvloedt getuigenverklaringen en belemmert mogelijk dus een goede rechtsgang.
Ook blijkt uit onderzoek dat in vergelijkbare situaties donkergekleurde mensen vaker worden neergeschoten door politiemensen dan blanken.
Conclusie
We mogen dankbaar zijn voor de programmering van ons brein. Het heeft ons als homo sapiens gebracht waar we nu zijn. Tegelijk wordt het tijd voor een update van onze software. In afwachting daarvan kunnen we ernaar streven wat meer bewuste controle te krijgen over onze verouderde software.
Dat maakt professionals professioneler en vormt uiteindelijk een mooiere samenleving waarin iedereen zich gelijkwaardig en veilig kan voelen.